Neng Joel Pabustan Mallari
Central Luzon Daily
Balen a Melak1, 2, 3...
Kng dalan ning pamanasensu metung karing peka-marker o tanda ning panyulung iyapin ing dalan. Nung ketang mumunang aldo, deti deng kailugan at kadayatan, ngening panawun a iti ilapin deng aspaltadung dalan.
Ketang mumunang aldo, deng kailugan keng rehiyung Kapampangan ilang primera klasing dalan ning progresu, ning kultura at ekonomiya. Metung karing mitatagan a katunayan keti deng pakatalakad a matwang pisamban kambe deng munisipyu karing minunang balen nung nu pakayarap la reti karing matwang kailugan. Ing San Fernando, deng sibabalen Bacolor, Macabebe, Lubao, Guagua, Arayat, Porac, Minalin, Sasmuan, Mexico, Apalit at dakal pa deng atin makanining bili kanita. Deng parian o matwang sentru ning kalakalan na daratunan da ring minunang memalen a mamuhunan anti deng kabalen a Isik deng atin pang bakas karing matwangpoblacion o kabalenan karing balen ning Arayat at Mexico mangga na kng ponduan ning San Fernando at Guagua. Ing Guagua kanita, atin yang pagmaragul a modernung daungan keng dati nang maragul a Ilug Dala Bapor. Keti la pakapinpin deng dakal a bangka, casco at bapor mangga na ketang pistaym. Anya naman keng malambat a panawun, ing balen a iti yang magsilbing sentru ning kalakalan keng mawling dake ning Pampanga kanita. Nung makananu meng akakit ing pier ning Buyuk Menila anti ing keng banda ning U.S.Embassy mangga na kng Mall of Asia makanita ya mong lalto ing dating Guagua kanita. Uling deng bibyahi kanita pa-Batangas man, Menila, Bulacan, at deng papuntang Mindoro keti Guagua la mo sasake bapor ban lumuslus kanita.Anyang mibuklat ya ing ferrocarril o rilis tren ning Manila-Dagupan panawung 1800s, matalik menaliwa ing pulayi ning komersya at pulitika. Keti ya miyapektwan deng sibabalen keng mawling parti ning Pampanga uling minalis ing direksyun ning pamigalo da ring tau. Iti ing panawun na mina upaya ing Bacolor at sikan ya ing San Fernando at makanyan yang milipat ing sentru ning kapamalang panlalawigan. Sinigpo ya ing San Fernando at makanyan nomang midame deng aliwa pang balen keng dane pangulu. Ing McArthur Highway metung ya karing lalung migpabilis keng kimut ning komersya. Iti ing memildis keng dating importansya ning pulayi ning sikanan kng antimo Macabebe at milipat karing aliwa pang siping balen mula Apalit, Sto.Tomas papangulu karing balen antimo Mabalacat, Bamban, Capas papunta na kng kalibudtwang Tarlac at Pangasinan. Ing ferrocarril at ing dalan McArthur deng meging pekadalan ning makabayung progresu ning panawun kanita. Keti ya sinikat deng dakal a aliwa pang balen at makanyan lang mekisamantala deti nung nu makanyan lang mengatalakad ding dakala a kebyawan at azucarera kalupa ning Pasumil ning Floridablanca, Pasudeco ning San Fernando, Central de Azucarera de Bamban at Azucarera de Tarlac ning Hacienda Luisita.
Panawun nang Pres. Ferdinand Marcos makanyan nemang mibuklat ing expreswey (NLEX na ngeni). Iti kambe ing bayung SCTEx deng lalung migpasikan keng pulayi ning komersyu at ing pamayikan ning upaya ning pulitika. Ing panga-kumberti ning dating Clark Air Base para maging metung a 1st class a Freeport na atin internasyunala a pisulagpon iyang lalung migpasaya keng komersya at industriya ning rehiyung Kapampangan. Bista man a memakbung ya ing Bunduk Pinatubu at memaglahar karing mengalabas a banwa ning dekada 90, iti e meging sumbagal bagkus meging hamun ya pa karing dakal a memalen ban mitatalanan lang gamat ban mitigko la kng dakal a kasakitan a dela ning mengalabas pin a delubyu kalupa ning dela ning Pinatubu. Katunayan, kaybat nang mikbung ning bulkan, meging agresibu lang lalu deng dakal pang balen. Ing balen ning Tarlac sinigpo ya at meging lungsud ya banwang 2005, kabang ing Gapan at San Fernando naman agnan lang mekilala banwang 2001. Ing Capas at Mabalacat makanyan la naman matalik memanasensu kaybat ning mesabing pamanakbung at pamaglahar. Ing Mabalacat pin ngeni iyang pekabayung lungsud na mekilala ini pang banwang iti ning 2012.
Deng mesabing lungsud a reti ila deng mayap a mekisamantala keng pamanasensu da ring dalan , keng pamandagul ning Clark at pangabayit nang pasibayu ning kapagmaragulan keng kulturang Kapampangan. Pero atin metung a balen a mangga na ngeni ing e pa tutung mititigko keng kasakitan – iti ing Bamban. Nung nanu mang sangkan ulata na alang agresibung kimutan a malilyari – mapa-komersya man o kultural. Ing balen a iti dakal ya bage ikaasensu nung mu sanang mitutukan la ring isyung kasasangkutan.
Nung babaltangan me ing matwang dalan McArthur mula kng Lungsud San Fernando papuntang norti o pangulu, atin metung a kapansinpansin. Karing lugal a San Fernando, Angeles, Mabalacat, Bamban, Capas at Tarlac, 2 namu kareti ing e pa lungsud, pero metung mu kareti ing malalakwan. Ing Capas na dating misadsad a ekonomiya ketang dekadang 90 metung neng 1st class a munisipalidad na maninap na muring maging lungsud. Pero…pero ing 3rd class a balen ning Bamban na dadalanan ning McArthur Highway, SCTEx at metung karing magbandi keng gabun ning Clark ampong metung karing magbanding maragul a dake ning mabanding Ilug Sacobia-Bamban-Paruao ning Tarlac at Pampanga e na pa balu ing kayang parasan.
